Η συνθήκη αυτή υπεγράφη σε επίσημη τελετή στις 24 Ιουλίου 1923 στην πόλη της Λωζάνης από τις αντιπροσωπείες της Βρετανίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας, της Ελλάδας, της Ρουμανίας και του τότε σερβο-κροατο-σλοβενικού κράτους από την μια και την αντιπροσωπεία της Τουρκίας από την άλλη.
Παράρτημα της «συμφωνίας της Λωζάνης» αποτελεί και η «ελληνοτουρκική συμφωνία ανταλλαγής των πληθυσμών», που υπεγράφη στις 30 Ιανουαρίου 1923 στη Λωζάνη με την οποίαν εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης (Habitants Grecs) και οι μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης (Habitants musulmans). Επίσης, με την συνθήκη αυτή τα μέχρι τότε υπό την ελληνική κυριαρχία ευρισκόμενα ελληνικά νησιά της Ίμβρου και Τενέδου παραχωρήθηκαν μεν στην Τουρκία, όμως υπό την ειδική αυτονομία, που προέβλεπε το άρθρο 14 της «Συνθήκης της Λωζάνης», δίδοντας το δικαίωμα στον αμιγώς ελληνικό πληθυσμό τους, της «ειδικής διοικητικής οργάνωσης» αποτελούμενης από τοπικά στοιχεία και παρέχουσας πάσαν εγγύησιν στον μη μουσουλμανικό ιθαγενή πληθυσμό σε ότι αφορά στην τοπική διοίκηση και την προστασία των προσώπων και των περιουσιών.
Άρθρα της συνθήκης που μας αφορούν
Αρθρον 14
«Αι νήσοι Ίμβρος και Τένεδος, παραμένουσαι υπό την τουρκικήν κυριαρχίαν, θα απολαύουν ειδικής διοικητικής οργανώσεως, αποτελουμένης υπό τοπικών στοιχείων και παρεχούσης πάσαν εγγύησιν εις τον αυτόχθονα μη μουσουλμανικόν πληθυσμόν όσον αφορά την τοπικήν αυτοδιοίκησιν και την προστασίαν των ατόμων και των αγαθών. Η τήρησις της τάξεως θα διασφαλίζεται υπό αστυνομίας στρατολογουμένης εκ του αυτόχθονος πληθυσμού, μερίμνη της ως άνω προβλεπομένης τοπικής διοικήσεως και υπό τας διαταγάς αυτής τιθεμένης».
Αρθρον 37 . Η Τουρκία αναλαμβάνει την υποχρέωσιν όπως αι εν τοις άρθροις 38 - 44 περιεχόμεναι διατάξεις αναγνωρισθώσιν ως θεμελιώδεις νόμοι, όπως ουδείς νόμος ή κανονισμός ή επίσημος τις πράξις διατελώσιν εν αντιφάσει ή εν αντιθέσει προς τα διατάξεις ταύτας και όπως ουδείς νόμος ή κανονισμός ή επίσημός τις πράξις κατισχύωσιν αυτών.
Αρθρον 38. Η Τουρκική Κυβέρνησις αναλαμβάνει την υποχρέωσιν να παρέχη εις πάντας τους κατοίκους της Τουρκίας πλήρη και απόλυτον προστασίαν της ζωής και της ελευθερίας αυτιδν. αδιακρίτως γεννήσεως, εθνικότητος, γλώσσης. φυλής ή θρησκείας. Πάντες οι κάτοικοι της Τουρκίας δικαιούνται να πρεσβεύωσιν ελευθέρως, δημοσία τε και κατ. ιδίαν, πάσαν πίστιν θρησκείαν ή δοξασίαν ων η άσκησις δεν ήθελεν είναι ασυμβίβαστος προς την δημοσίαν τάξιν και τα χρηστά ήθη. Αι μη μουσουλμανικαί μειονότητες θα απολαύωσιν πλήρως της ελευθερίας κυκλοφορίας και μεταναστεύσεως, υπό την επιφύλαξιν των εφαρμοζομένων, εφ' όλου ή μέρους του εδάφους, εις άπαντας τους τούρκους υπηκόους μέτρων άτινα ήθελον τυχόν ληφθή υπό της Τουρκικής Κυβερνήσεως χάριν της εθνικής αμύνης και της τηρήσεως της δημοσίας τάξεως.
Αρθρον 39. Οι ανήκοντες εις μη μουσουλμανικάς μειονότητας υπήκοοι τούρκοι θα απολαύωσι των αυτών αστικών και πολιτικών δικαιωμάτων ών και οι μουσουλμάνοι. Η διαφορά θρησκείας, δοξασίας ή πίστεως δεν οφείλει αν αποτελέση κώλυμα δι' ουδένα τούρκον υπήκοον ως προς την απόλαυσιν των αστικών και πολιτικών δικαιωμάτων και ιδία την παραδοχήν εις τας δημοσίας θέσεις, αξιώματα και τιμάς ή την εξάσκησιν των διαφόρων επαγγελμάτων και βιομηχανιών. Ουδείς περιορισμός θέλει επιβληθή κατά της ελευθέρας χρήσεως παρά παντός τούρκου υπηκόου οιασδήποτε γλώσσης, είτε εν ταις ιδιωτικαίς ή εμπορικαίς σχέσεις, είτε ως προς την θρησκείαν τον τύπον και πάσης φύσεως δημοσιεύματα, είτε εν ταις δημοσίαις συναθροίσεσι ν . Παρά την ύπαρξιν της επισήμου γλώσσης θα παρέχωνται αι προσήκουσαι ευκολίαι εις τους τούρκους υπηκόους, τους λαλούντες γλώσσαν άλλην ή την τουρκικήν δια την προφορικήν χρήσιν της γλώσσης, αυτών ενώπιων των δικαστηρίων ανευ διακρίσεως.
Αρθρον 43. Οι εις τας μη μουσουλμανικάς μειονότητας ανήκοντες Τούρκοι υπήκοοι δεν θα ώσιν υποχρεωμένοι να εκτελώσι πράξεις αποτελούσας παράβασιν της πίστεως ή των θρησκευτικών των εθίμων, ούτε θα περιπίπτωσιν εις ανικανότητα τινα αρνούμενοι να παραστώαιν ενώπιον των δικαστηρίων να εκτελέσωσι νόμιμον τινα πράξιν κατά την ημέρα της εβδομαδιαίας των αναπαύσεως. Η διάταξις αυτή δεν απαλλάσσει τους Τούρκους υπηκόους των υποχρεώσεων, αίτινες επιβάλλονται εις πάντας τους λοιπούς Τούρκους υπηκόους προς τήρησιν της δημόσιας τάξεως.
Αρθρον 40. Οι τούρκοι υπήκοοι οι ανήκοντες εις μη μουσουλμανικάς μειονότατας, θα απολαύωσι "νομικώς" και πραγματικώς της αυτής προστασίας και των αυτών εγγυήσεων ών απολαύουσι και οι λοιποί τούρκοι υπήκοοι Θα έχωσιν ιδίως ίσον δικαίωμα να συνιστώσι, διευθύνωσι και εποπτεύωσιν ιδίαις δαπάναις, παντός είδους, φιλανθρωπικά, θρησκευτικά ή κοινοφελή ιδρύματα, σχολεία και λοιπά εκπαιδευτήρια μετά του δικαιώματος να ποιούνται ελευθέρως εν αυτοίς χρήσιν της γλώσσης των και να τελώσιν ελευθέρως τα της θρησκείας των.
Αρθρον 41. Εν ταις πόλεσι και περιφερείαις, ένθα διαμένει σημαντική αναλογία υπηκόων μη μουσουλμάνων, η τουρκική Κυβέρνησις θα παρέχη, ως προς την δημοσίαν εκπαίδευσιν, τας προσήκουσας ευκολίας προς εξασφάλισιν της εν τοις δημοτικοίς σχολείοις παροχής εν τη ιδία αυτών γλώσση, της διδασκαλίας εις τα τέκνα των εν λόγω Τούρκων υπηκόων. Η διάταξις αυτή δεν κωλύει την τουρκικήν Κυβέρνησιν να καταστήση υποχρεωτικήν την διδασκαλίαν της τουρκικής γλώσσης εν τοις εφημένοις σχολείοις.Εν ταις πόλεσι και περιφερείαις, ένθα υπάρχει σημαντική αναλογία Τούρκων υπηκόων ανηκόντων εις μη μουσουλμανικάς μειονότητας, θέλει εξασφαλισθή εις τας μειονότητας ταύτας δικαία συμμετοχή εις την διάθεσιν των χρηματικών ποσών., άτινα τυχόν θα εχορηγούντο εκ του δημοσίου χρήματος υπό του προϋπολογισμού του κράτους ή των δημοτικών και λοιπών προϋπολογισμών επί εκπαιδευτικώ ή φιλανθρωπικώ σκοπώ. Τα ποσά ταύτα θα καταβάλλωνται εις τους αρμοδίους αντιπροσώπους των ενδιαφερομένων καθιδρυμάτων και οργανισμών.
Αρθρον 42. Η Τουρκική Κυβέρνησις δέχεται να λάβη απέναντι των μη μουσουλμανικών μειονοτήτων. όσον αφορά την οικογενειακήν ή προσωπικήν αυτών κατάστασιν, πάντα τα κατάλληλα μέτρα, όπως τα ζητήματα ταύτα κανονίζωνται ... προς τα έθιμα των μειονοτήτων τούτων. Τα μέτρα ταύτα θέλουσι επεξεργασθή ειδικαί επιτροπαί, αποτελούμεναι εξ ίσου αριθμού αντιπροσώπων της Τουρκικής Κυβερνήσεως και μιας εκάστης των ενδιαφερομένων μειονοτήτων. Εν περιπτώσει διαφωνίας. η Τουρκική Κυβέρνησις και το Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών θέλουσι διορίσει. από κοινού επιδιαιτητήν εκλεγόμενον μεταξύ των ευρωπαίων νομομαθών. Η Τουρκική Κυβέρνησις υποχρεούται να παρέχη πάσαν προστασίαν εις τας εκκλησίας, συναγωγάς, νεκροταφεία και λοιπά θρησκευτικά καθιδρύματα των εφημένων μειονοτήτων. Εις τα ευαγή καθιδρύματα ως και τα θρησκευτικά και φιλανθρωπικά καταστήματα των αυτών μειονοτήτων των ήδη ευρισκομένων εν Τουρκία θα παρέχηται πάσα ευκολία και άδεια, η δε Τουρκική Κυβέρνησις, προκειμένου περί ιδρύσεως νέων θρησκευτικών και φιλανθρωπικών καθιδρυμάτων, ουδεμία θέλει αρνηθή εκ των αναγκαίων ευκολιών, αίτινες έχουσιν εξασφαλισθή εις τα λοιπά ιδιωτικά καθιδρύματα ομοίας φύσεως.
